„Jaka jest przyczyna święta Chanuka? Rabini nauczają w Braicie: 25 dnia miesiąca Kislew przypadają dni święta Chanuka. Jest ich osiem. Zabrania się zmawiania elegii i odprawiania postów. Gdy Grecy weszli do Świątyni sprofanowali wszystkie dzbany z olejem jakie znajdowały się w Świątyni. Kiedy królewski ród Hasmoneuszy umocnił się i przegnał ich (Greków), szukali i znaleźli tylko jeden dzban z oliwą, która posiadała nietkniętą pieczęć Arcykapłana, mógł on wystarczyć tylko na jeden dzień. Stał się cud i płonął przez osiem dni. W następnym roku ustanowiono i uczyniono te dni dniami świątecznymi ze śpiewami i hymnami dziękczynnymi”.
(Talmud Babiloński, traktat Szabat 21b)
Osiem dni święta Chanuka nawiązuje do zwycięskiego powstania rodziny Machabeuszy w 165 roku pwe. oraz do ponownego poświęcenia Świątyni Jerozolimskiej. Upamiętnia ono cud związany z pomnożeniem oleju używanego do rozpalania Menory (siedmioramiennego świecznika, na którym płonął wieczny ogień, stojącego w najświętszym miejscu Świątyni).
Nazywane jest Chanuka – od słowa hanach (poświęcać), lub od słów chanu (powstali) i liter kaf i hej, dających liczbę 25, Świętem Świateł – od zwyczaju palenia świec i lampek w oknach domów.
Rozpoczyna się 25 dnia miesiąca Kislew, według kalendarza żydowskiego, a więc wypada w grudniu, w okolicach przesilenia zimowego. Trwa osiem pełnych dni, tyle samo w Izraelu i w diasporze. W trakcie święta nie obowiązują zakazy i nakazy dotyczące Szabatu czy dnia świątecznego takie jak zakaz pracy czy nakaz błogosławieństwa nad winem.
Nakaz obchodzenia Chanuki nie znajduje się w TaNaChu (żydowskim kanonie Pisma), ale można go znaleźć w Talmudzie Babilońskim w traktacie Szabat 21b. Wydarzenia przypominające cud chanukowy pojawią się w Księgach Machabejskich wchodzących w skład Septuaginty, nie będących jednak częścią TaNaChu. Opis zwycięstwa Machabeuszy, spisany po aramejsku, przetłumaczony na hebrajski pochodzi prawdopodobnie z II wieku i umieszczony jest również w Księdze Antichusa. Historia Judyty, mająca miejsce w czasie powstania Machabeuszy, a związana również ze świętem Chanuka, opisana jest w Księdze Judyty, którą podobnie jak Księgi Machabejskie uważa się za księgę apokryficzną. Tradycja podaje, że cud chanukowy miał miejsce w 165 roku pwe. kiedy to żydowscy powstańcy pod wodzą rodziny Hasmoneuszy odzyskali sprofanowaną przez Greków Świątynię. Powstanie przypada na czasy rządów Antiochusa IV, w trakcie których wyznawcy religii żydowskiej byli prześladowani: zakazano im praktykowania podstawowych nakazów religijnych oraz studiowania Tory, a ci wierni tradycji byli w krwawy sposób gnębieni. W sprofanowanej przez innowierców Świątyni Jerozolimskiej ustawione zostały posągi greckich bogów, zaś na Ołtarzu składano ofiary z nieczystych zwierząt. Były to też czasy walki pomiędzy zhellenizowanymi żydami a tymi, którzy pragnęli pozostać wierni nakazom Boga. Rodzina Hasmoneuszy rozpoczyna zbrojne powstanie, które doprowadza do odebrania Grekom sprofanowanej Świątyni. Hasmoneusze, pod wodzą Judy HaMakabi (Młota), nazywani też Machabeuszami, przystępują do ponownego poświęcenia Świątyni. Jednak aby mogły być przywrócone wszystkie wymagane przez Pismo ceremonie, niezbędne było rozpalenie Menory, do której używana była wyłącznie rytualnie czysta oliwa, z oryginalną pieczęcią Arcykapłana. Machabeuszom udaje się odnaleźć tylko jeden, nienaruszony przez Greków dzban, a ilość oliwy znajdująca się w środku wystarczyć mogła jedynie na jeden dzień. Do wytworzenia nowego, czystego oleju potrzebnych zaś było osiem pełnych dni. Pomimo wystarczającej ilości oleju powstańcy rozpalili menorę i wtedy wydarzył się cud: olej zamiast wypalić się w ciągu jednego dnia, płonął przez osiem, co pozwoliło na sporządzenie kolejnych porcji. Dzięki temu wydarzeniu Świątynia mogła spełniać swoje zadanie przez następnych 200 lat. Na pamiątkę tego wydarzenia Juda Machabeusz ustanowił święto Chanuka, które miało być obchodzone co roku.
Obchodzenie święta
Prawa dotyczące Chanuki pochodzą z Talmudu Babilońskiego z traktatu Szabat 21b. Braita (niespisana część Miszny) nakazuje każdego dnia święta zapalać świecę dla człowieka i jego domu. Toczy się tam również dyskusja pomiędzy szkołą Hillela i szkołą Szamaja, jak należy rozumieć słowa Braity. Przyjęte prawo nakazuje, by w każdym domu palono chanukiję, a najwyższym poziomem realizacji tego nakazu jest palenie przez każdego z domowników swojej własnej. Chanukiją nazywano dziewięcioramienny świecznik do palenia świateł chanukowych, którego osiem ramion odpowiada liczbie dni świątecznych, a dziewiąte dodatkowe ramię, nazywane szamesem (pomocnikiem), służy jako świeca, od której odpala się pozostałe. Zwyczajem jest, aby każdego dnia zapalać o jedną świecę więcej: pierwszego jedną, drugiego dwie, itd. Ósmego dnia pali się wszystkie osiem świec. Ważne jest, aby światła widoczne były z zewnątrz, gdyż głównym zadaniem świateł chanukowych jest obwieszczanie cudu, który miał miejsce ponad dwa tysiące lat temu. W miejscach w których może to stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa żydów, światła mogą być palone wewnątrz mieszkania.
Różne zwyczaje i poszczególne prawa- palenie chanukiji w Synagodze
Pomimo, że przykazanie palenia świateł chanukowych dotyczy domu, pali się je także w Synagodze, aby obwieścić wszystkim cud i przypomnieć o obowiązku zapalania chanukiji oraz o dniu święta, które akurat przypada. Jest to też nawiązanie do Menory stojącej niegdyś w Świątyni, dlatego też pali się chanukiję w południowej części budynku. Zapala się ją również rano, podczas porannej modlitwy.
- zapalanie świec z lewej strony chanukiji do prawej
Każdej kolejnej nocy dostawia się nową świeczkę, z lewej strony poprzedniej i od niej rozpoczyna się proces zapalania. Każdy następny dzień jest kolejnym dniem cudu, który reprezentuje nowa świeczka. Praktyką jest zaczynanie zapalania od prawej strony.
- szames (pomocnik)
Do zapalania lampek chanukowych używa się dodatkowej świeczki (szamesa), która ma swoje wyróżnione miejsce w świeczniku chanukowym. Szames jest formą zabezpieczenia, aby nie wykorzystywać świateł chanukiji do innych celów.
- powstrzymanie się kobiet od pracy w czasie, kiedy płoną chanukowe światła
Ma to podkreślać rolę, jaką odegrały kobiety w zwycięstwie Machabeuszy. Przypomina o Judycie i jej bohaterskim zgładzeniu Holofernesa.
- mleczne potrawy
Judyta, zanim pozbawiła Holofernesa głowy, nakarmiła go serem i spoiła winem, przez co zapadł on w głęboki sen.
- laktes (placki ziemniaczane) i sufganiot (pączki)
Obydwie potrawy są smażone w głębokim oleju, który nawiązuje do głównego bohatera Chanuki.
- dreidel i hazard
Chanuka jest jedynym okresem w roku, w którym judaizm dopuszcza gry hazardowe. Zwyczajem jest granie w dreidel - drewnianego bączka, na którego czterech ściankach wypisane są cztery hebrajskie litery: gimel, szin, nun i heh. Zasady gry odnoszą się do słów jidysz, którym początek daje każda z liter: gimel – gantz (wszystko): grający bierze się całą pulę, szin – sztel ann (dołóż): grający dokłada do puli, nun – niszt (nic): nic się nie dzieje, kolejka przechodzi na następnego gracza, heh – halb (połowa): grający bierze połowę. Gimel, shin, nun, i heh tworzą też słowo GoSzNaH (Goszem), które pojawia się w części Tory przypadającej na tydzień święta Chanuki, w zdaniu: „I on (Jakub) wysłał Jehudę przed sobą … do Goszem” (Księga Rodzaju 46:28).GoSzNaH ma też wartość liczbową równą słowu Meszijah. Te cztery litery stanowią też akronim zdania: Nes Gadol Haya Po (Cud Wielki Zdarzył się Tu).
- chanuka gelt
Pieniądze ofiarowywane dzieciom, jako prezenty i nagrodę za naukę Tory. Ponieważ Grecy starali się użyć wszystkich środków, aby wykorzenić Torę z narodu żydowskiego, należy też użyć wszystkich środków aby nakłonić, szczególnie dzieci, do Jej nauki, także poprzez nagrody. Często zastępuje się prawdziwe pieniądze monetami z czekolady.
- fragment Tory dla gabaja Synagogi (zarządzającego Synagogą)
W niektórych społecznościach istnieje zwyczaj, aby pierwszego dnia Chanuki gabaj Synagogi otrzymywał pierwszą Aliję (pierwszy fragment Tory, który jest odczytywany tego dnia), w normalnym trybie przynależną Kapłanowi. Jest to forma uhonorowania gabaja, który wykonuje swoje obowiązki bez wynagrodzenia. Kapłan nie powinien czuć się pokrzywdzony, gdyż właśnie ta porcja Tory mówi o błogosławieństwie kapłańskim, którego kapłani udzielają narodowi.
Fragmenty z Tory czytane na Chanukę
- Dzień pierwszy -Księga Liczb 7.1- 17
- Dzień drugi – Księga Liczb 7.18-29
- Dzień trzeci - Księga Liczb 7.24-35
- Dzień czwarty - Księga Liczb 7.30-41
- Dzień piąty - Księga Liczb 7.36-47
- Dzień szósty - Księga Liczb 28.1-5
- Dzień siódmy - Księga Liczb 7.48-59
- Dzień ósmy - Księga Liczb 7.54-8.4
