Fundacja im. prof. Mojżesza Schorra

T-u be-Aw – ט"ו באב 

Piętnasty dzień miesiąca aw. We współczesnym Izraelu często nazywane Jom Ahawa – Dzień Miłości, wg Talmudu wraz ze świętem Jom Kipur – dwa najradośniejsze dni w kalendarzu żydowskim. Święto było bardzo popularne w czasach  drugiej Świątyni. W Misznie w traktacie Taanit napisano, że w ten dzień dziewczęta przywdziewały  białe stroje (aby zatrzeć różnicę  pomiędzy biedną i bogatą) i udawały się do winnic w okolicach Jerozolimy. Młodzieńcy mogli wybrać narzeczoną. Najprawdopodobniej pierwotnie było to święto natury. Poza tym tego dnia był ostatni termin składania ofiar z drewna do Świątyni. Po tym terminie aż przez następne pół roku, do piętnastego dnia miesiąca szwat nie przynoszono już drewna, ponieważ nie było dostatecznie suche.

Taanit bechorot - תענית בכורות

Post pierworodnych, przestrzegany przed świętem Pesach, na pamiątkę ratowania pierworodnych – ostatnia z dziesięciu plag egipskich dotyczyła śmierci wszystkiego co pierworodne – nie umarli tylko ci, którzy znajdowali się w obejściach oznaczonych krwią baranka. W ten sposób faraon został zmuszony do wypuszczenia Narodu Żydowskiego z niewoli w Egipcie.

Taanit cibur - תענית ציבור 

Post publiczny, w czasie postu zabronione jest jedzenie oraz picie, kąpiele, używanie skórzanego obuwia oraz stosunki małżeńskie.

Taanit Ester - תענית אסתר

Post Estery, obchodzony trzynastego dnia miesiąca adar przed świętem Purim, na pamiątkę postu, który odbyła królowa Ester zanim udała się do Achaszwerosza.

Tachnun – תחנון

Suplikacje. Jedna z części porannej i popołudniowej modlitwy odmawiana po Szmone Esre. W szabat, święta oraz przy szczególnych okazjach jest pomijana. We wszystkie dni poza poniedziałkiem i czwartkiem (kiedy czytana jest Tora) Tachnun składa się z trzech części. W społecznościach Żydów aszkenazyjskich modlitw ta zaczyna się od pierwszych słowch z  Drugiej Księgi Samuela 24:12, nastepnie zawieara Psalm 6:2-11. Kolejna część to Szomer Israel. Po modlitwe Tachnun następuje kadisz (haci kadisz rano i kadisz szalem popołudniu). W tradycji Żydów sefardyjskich Tachnun rozpoczyna się widuj (spowiedzią), w której wymienione są poszczególne grzechy. Nastepnie recytuje się trzynaście atrubutów Boskiej łaski. W poniedziałi i czwartki, kiedy odmawia się krótsza wersję Tachnun dodaje się przed lub po niej fragment Psalmu 78:38. Źródłem modlitwy Tachnun są wersy z Księgi Daniela 9:3 i Księgi Królewskiej 8:54, gdzie znajdujemy sugestię, że po modlitwie powinny być odmawiane osobiste suplikacje.Na tej podstawie talmudyczni mędrcy wprowadzili zwyczaj dodawania osobistych próśb bezpośrednio po modlitwie. Zaś w XIV wielu te indywidualne, spontaniczne modlitwy zostały włączone w Tachnun. Tachnun zwany jest też nefilat panim – upadanie na twarz. Zwyczaj upadnia na twarz i podpiernia się na lewej ręce jest dalekim echem ofiar składanych w Światyni. Mojżesz i Jehoszua padli na twarz przed Bogiem po  grzechu złotego cielca.

Tachrichim - תכריכים

Tradycyjny całun pogrzebowy wykonany z białego lnu, w który owijany jest zmarły przez członków Chewra Kadisza po zakończeniu obrzędu oczyszczenia (tahara).

Tahara - טהרה

Heb. oczyszczenie; rytualne przygotowanie ciała zmarłego do pochówku dokonywane przez członków Chewra Kadisza. Najpierw ciało jest odkrywane i rytualnie obmyte wodą, usuwana jest zawartość przewodu pokarmowego, następnie ponownie obmyte bieżącą wodą i osuszone. Następnie owija się ciało w tachrichim i związane szarfą tak, by tworzyła literę szin. Następnie składa się ciało do trumny (jeśli jest używana) i przykrywa talitem (jeśli zmarły używał talitu za życia) z obciętymi cicit. W diasporze często do trumny wrzuca się ziemię przywiezioną z Izraela. Następnie trumna jest pieczętowana i grzebana na na cmentarzu.

Talit - טלית

Tałes, prostokątny szal modlitewny zakładany przez mężczyzn w czasie modlitwy. Talit jest tradycyjnym prezentem, który otrzymuje chłopiec na uroczystość bar micwy. Talit wykonany jest z białej wełny, jedwabiu lub bawełny z czarnymi pasami. Przykazanie noszenia talitu znajduje się w Biblii, w Księdze Liczb 15, 38-39. Ortodoksi noszą pod ubraniem tak zwany talit katan- mały talit. Wśród Żydów aszkenazyjskich zwyczaj noszenia talitu podczas modlitwy zarezerwowany jest dla żonatych mężczyzn. Wśród Żydzów sefardyjskich i orientalnych nie przestrzega się tego zwyczaju. Zmarłego mężczyznę grzebie się w talicie, jednak wcześniej modlitewny szal ma obcinane frędzle na jednym boku. W kręgu judaizmu reformowanego także kobiety okrywają się talitem. Poza tym używany jest on jako baldachim ślubny w społecznościach sefardyjskich.

Talit Katan - טלית קטן

Mały tałes, rodzaj białej kamizelki z frędzlami – cicit, noszony przez religijnych Żydów pod ubraniem.

Talmud - תלמוד

Wspólna nazwa dla Miszny (nauk taanitów ) oraz Gemary (nauk armoraitów). Jest kontynuacją Tory. Tym terminem określa się także całą tradycję ustną. Termin pochodzi od rdzenia l-m-d oznaczającego naukę. Zawiera komentarze do Tory i stanowi uporządkowany zbiór praw religijnych opartych o rozważania rabinów żyjących między III wiekiem p.n.e. a VI wiekiem n.e.. Zawiera również interpretacje religijnych zasad życia obowiązujących Żydów po zburzeniu Świątyni i zawieszeniu kultu świątynnego. Talmud był i jest e głównym odniesieniem, do którego odwoływali się i nadal się odwołują religijni Żydzi, rozstrzygając rozmaite spory i przystosowując prawo religijne do współczesnych warunków życia.

Talmud Babiloński -  תלמוד בבלי

Został napisany w języku wschodnio - aramejskim. Zawiera komentarze do trzydziestu siedmiu traktatów Miszny. Powstał w kręgu uczonych skupionych w następujących szkołach: Sura, Nehardea i Pumbedita, w Babilonii w V do początku VII wieku naszej ery. Po raz pierwszy został wydany drukiem w Wenecji w 1520-1523 roku. To wydanie stało się wzorem dla późniejszych wydań.

Talmud Jerozolimski - תלמוד ירושלמי 

Zwany inaczej Talmudem Palestyńskim, powstał do końca IV wieku, a zapisany w języku zachodnio - aramejskim. Zawiera komentarze do trzydziestu dziewięciu traktatów Miszny (jest ich razem sześćdziesiąt trzy). Powstał w kręgu uczonych skupionych w następujących szkołach: Jawne, Lod, Seforis, Cezarea i Tyberiada.

Tamuz –  תמוז

Dziesiąty miesiąc kalendarza żydowskiego (licząc początek roku w miesiącu tiszre) lub czwarty (licząc początek roku w nisan).Przypada w czerwcu - lipcu, liczy dwadzieścia dziewięć dni. Nazwa pochodzi od imienia babilońskiego bożka. Wg tradycji siedemnastego dni tego miesiąca przypada post upamiętniający wyłom w murach przed zburzeniem drugiej Świątyni. W tradycji karaomskiej post ten przypada dziewiątego dnia tego miesiąca. Od siedemnastego dnia miesiąca tamuz do dziewiątego dnia miesiąca aw trwają trzy tygodnie żałoby upamiętniającej zburzenie Świątyni. W tym czasie nie wolno zawierać małżeństw.

Tanach - תנ"ך

Nazwa Biblii hebrajskiej, w skład której wchodzą następujące księgi: Tora - Pięcioksiąg, Newiim - Prorocy i Ketuwim - Pisma. Pierwsze litery nazw tych ksiąg tworzą słowo Tanach. Tanach zawiera dwadzieścia cztery księgi: pięć ksiąg mojżeszowych, osiem ksiąg prorockich i jedenaście ksiąg określanych mianem pism.

Tanaim - תנאים

Uczeni zajmujący się wyjaśnianiem oraz komentowaniem Tory. Ich nauki zostały zapisane w Misznie. Działali między I a III wiekiem n.e. Zamieszkiwali różne regiony – centrum była Jerozolima, aż do zburzenia miasta. Potem głównymi centrami stały się Jawne, Lod i Bnei Barak.  Wielu tanaitów pracowało fizycznie jako robotnicy, jednocześnie pełniąc funkcje liderów społeczności żydowskich i negocjatorów z Imperium Rzymskim. Tłem ich działania były liczne konflikty wewnątrz kapłaństwa żydowskiego, wydzielenie się saduceuszy i faryzeuszy, czy domu Szmaja i domu Hilela (dwu różnych perspektyw i spojrzeń na prawo żydowskie). Istniało sześć pokoleń tanaim, z głównymi przedstawicielami – Johanan ben Zakaj, Gamliel z Jawne, Akiwa, Meir i Jehuda, Juda ha-Nasi i Jehoszua Ben Levi.

Targum - תרגום

Heb. tłumaczenie; przekład Biblii na język aramejski. Wydania Pięcioksięgu zwykle zawierały targum Onkelosa. Ponieważ po powrocie Żydów do Palestyny językiem codziennym stał się język aramejski, zatem stało się koniecznością przetłumaczenie tekstu Pięcioksięgu z języka hebrajskiego. Targum Onkelosa stał się z czasem oficjalnym, choć nie jedynym przekładem Biblii (inne to Targum Jeruszali, Targum Jonatana, Targum Neofiti).

Tarjag - תרי"ג

Słowo – akronim oznaczające 613 nakazów i zakazów obowiązujących religijnego Żyda. Istnieje 248 nakazów i 365 zakazów. Nakazy – czyli te, zaczynające się od słowa: będziesz... odpowiadają liczebnie organom ludzkiego ciała oraz zakazy, rozpoczynające się od słów: nie będziesz są zgodne z liczbą dni w roku.

Taszlich - תשליך

Dosł. wyrzucisz; zwyczaj symbolicznego oczyszczenia się z grzechów związany z Rosz ha-Szana, czyli nowym rokiem. W pierwszy dzień tego święta lub jeśli pierwszy dzień wypada w szabat, to w drugi dzień, popołudniem Żydzi udają się nad wodę. Tam recytując werset z księgi Micheasza 7,19. wyrzucają do wody okruchy z kieszeni. Zwyczaj nawiązuje do ceremonii przeniesienia grzechów na kozła i wygnania go na pustynię (Ks. Kapłańska 16).

Tchijat ha-metim – תהית המתים

Zmartwychwstanie; koncept powrotu zmarłych do życia, zmartwychwstania ciał. Termin nie pojawia się w Pięcioksięgu, choć opisy powrotu zmarłych do życia są znane z pism (np. z II Księgi Królewskiej) i z ksiąg prorockich. Koncept pojawia się także w Talmudzie. Stanowił jeden z elementów doktryny faryzejskiej – saduceusze nie wierzyli w życie po śmierci. We współczesnym judaizmie ortodoksyjnym jest jedną z podstawowych zasad wiary. Zewnętrznie objawia się dbałością o pochówek (w tym precyzyjne przepisy dotyczące cmentarzy i ich nienaruszalności).

Tchinot - תחינות

Modlitwy, suplikacje. Modlitewnik w języku jidysz przeznaczony dla kobiet, które zwykle, w tradycyjnych rodzinach ortodoksyjnych, nie znały hebrajskiego.

Tehilim - תהילים 

Psalmy. Jedna z ksiąg biblijnych. Zawiera sto pięćdziesiąt psalmów, których autorstwo przypisuje się królowi Dawidowi. Miał je napisać pod natchnieniem Ducha Świętego. Stanowią też Halel, czyli zbiór psalmów pochwalnych (psalmy 113-118). Odmawiane są w święta Pesach, Szawuot, Sukot i Chanukę. Psalmy odmawiane są także w przypadku choroby, nieszczęścia czy kryzysu. Odmawianie Psalmów miało stanowić ratunek przed przeciwnościami losu.

Tewet - טבת 

Czwarty miesiąc kalendarza żydowskiego (licząc początek roku w miesiącu tiszre) lub dziesiąty (licząc początek roku w nisan). Przypada w grudniu - styczniu. Liczy dwadzieścia dziewięć dni. Wg tradycji pierwszego dnia miesiąca odbyła się koronacja Estery, 
dziesiątego zmarł prorok Ezdrasz . Dziesiątego dnia przypada także post Asara be-tewet, upamiętniający oblężenie Jerozolimy.

Tfila - תפילה

Heb. modlitwa. W judaizmie modlitwę odmawia się trzy razy w ciągu dnia – rano (szachrit), po południu (mincha) i wieczorem (ma’ariw). Modlitwa ma dwa zasadnicze aspekty – intencję (kawana) i strukturę (kewa). Najważniejszą modlitwą jest wyznanie wiary – Szma Izrael oraz Amida. Do odmówienia niektórych modlitw wymagana jest obecność co najmniej 10 mężczyzn. W judaizmie ortodoksyjnym większość modlitw odmawiana jest w języku hebrajskim lub aramejskim, podczas gdy judaizm reformowany dopuszcza modlitwy w językach narodowych.

Tfilin - תפילין 

Filakterie, skórzane pudełeczka umocowywane za pomocą rzemieni na czole i lewym ramieniu. Zakładane w czasie modlitwy porannej w dni powszednie. Zawierają cztery fragmenty z Pięcioksięgu z Ksiąg Powtórzonego Prawa 6:4-9 i Wyjścia 13:1-10:11-16. Pudełeczko zakładane na rękę nazywa się „szel jad”, a na czoło „szel rosz”. Przygotowanie tefilin wymaga odpowiednich kwalifikacji i wypełnienia szeregu nakazów, m.in. fragmenty z Tory muszą być napisane atramentem na pergaminie, pudełeczka muszą być kwadratowe, a na pudełeczku „szel rosz” na jego prawej i lewej stronie musi być umieszczona litera szin, przed włożeniem do pudełek zwoje muszą być owinięte w tkaninę i związane włosem koszernego zwierzęcia, pasy do mocowania muszą być czarne i odpowiednio przymocowane do pudełek. Także wiązanie tefilin jest ściśle regulowane.

Tikun – תיקון

Heb. naprawa. Kabalistyczna doktryna o konieczności naprawy świata. Termin tikun pojawia się w kabale jako tikun olam - naprawa świata. Poza tym istnieje także pojęcie tikun używane w liturgii. Oznacza on porządki modlitw, które odprawiane są w nocy.  Między innymi - Tikun Lejl Szawuot – to całonocne studia religijne odbywające się w wigilię święta Szawuot;
Tikun Lejl Hoszana Raba - obejmuje całonocne czuwanie, studiowanie Tory, Talmudu, midraszy oraz recytowanie specjalnych pieśni; Tikun Chacot - zbiór modlitw, w skład których wchodzą Psalmy, lamentacje upamiętniający zburzenie Świątyni. Odmawiany jest o północy, stąd jego nazwa.

Tikun Lejl Szawuot – תיקון ליל שבועות

Zwyczaj studiowania Tory w trakcie nocy święta Szawuot. Zwyczaj datuje się na pierwszą połowę XVI wieku i zapoczątkowany został przez rabina Józefa Karo. Czytane są wówczas fragmenty wszystkich ksiąg Biblii (24 w kanonie żydowskim), wśród nich na przykład opis stworzenia świata, opowieść o wyjściu z Egiptu, o nadaniu Dziesięciu Przykazań, itp., oraz 63 rozdziały z Miszny. Po tym następuje odczytanie Sefer Jecira, 613 micwot wg Majmonidesa, a na koniec wyjątków z Księgi Zohar. Całość podzielona jest na 13 części, a po każdej odmawiany jest Kadisz de-rababan (gdy obecny jest minjan).

Tikun olam – תיקון עולם

Dosł. naprawa świata; koncept w judaizmie, wg którego przestrzeganie zasad zawartych w zbiorze micwot nie tylko ulepsza świat, ale także prowadzi do przyspieszenia nadejścia Mesjasza i czasów ostatecznych. Wg Miszny należy przestrzegać praw nie dlatego, że tak wymaga Tora, ale dlatego, że prowadzą one ku lepszemu. Termin oznacza także dążenie do perfekcji.

Tisza be-aw - תשעה באב

Dziewiąty dzień miesiąca aw. Post upamiętniający zburzenie przez Rzymian drugiej Świątyni. Czytane są Lamentacje oraz specjalne pieśni zwane kinot. Post trwa od zachodu słońca do zachodu słońca dnia następnego. Tego dnia zakazane są wszelkie uciechy cielesne. Poza tym zabronione jest studiowanie Tory z wyjątkiem Lamentacji i Księgi Hioba. Lamentacje oraz żałobne pieśni - kinot czytane są przez modlących się siedzących na podłodze w małych grupach. Tego dnia w synagoga nie jest oświetlana. Wierni ubrani są skromnie. Nie noszą skórzanych butów. W Jerozolimie istnieje zwyczaj odmawiania Lamentacji oraz kinot pod Ścianą Płaczu. Według Talmudu Świątynia został zburzona z powodu ludzkich grzechów. Izrael został ukarany za następujące przewiny: zawiść, spory, chęć zemsty. Talmud naucza też, że ten, kto obchodzi żałobę z powody zburzenia Świątyni doczeka też jej odbudowy. Stąd dzień żałoby łączy się bezpośrednio z nadzieją na wybawienie. Stąd także wiara, że dziewiątego dnia miesiąca aw nadejdzie Mesjasz. Wśród niektórych gmin sefardyjskich istniał zwyczaj, aby tego dnia czynić przygotowania na przyjęcie Mesjasza.

Tiszre - תשרי 

Pierwszy miesiąc kalendarza żydowskiego przypadający we wrześniu – październiku, lub siódmy (licząc początek roku w nisan). Liczy trzydzieści dni. Nazwa miesiąca pochodzi z języka akadyjskiego oznacza początek. W miesiącu tiszre przypadają następujące święta: Rosz ha-Szana (Nowy Rok), Jom Kipur (Dzień Pojednania), Sukot (Święto Namiotów) oraz post Gedaliasza. Wg tradycji pierwszego dnia miesiąca tiszre został stworzony pierwszy człowiek, miało miejsce ofiarowanie Izaaka oraz zmarła pramatka Sara.

Tora - תורה

Doktryna, nauczanie. Nazwa Pięcioksięgu oraz całej Biblii. Najważniejszy tekst judaizmu wg tradycji spisanych przez Mojżesza pod natchnieniem Boga. W skład Tory wchodzą:  בראשית – Be-reszit (dosł. "Na początku";  Księga Rodzaju,  łac. Genesis); שמות - Szemot (dosł. „Imiona"; Księga Wyjścia, łac. Exodus); ויקרא - Wajikra (dosł. "I zawołał"; Księga Kapłańska; łac. Leviticus), במדבר – Ba-midbar (dosł. "Na pustyni"; Księga Liczb, łac. Numeri); דברים - Dwarim (dosł. "Słowa"; Księga Powtórzonego Prawa, łac. Deuteronomium). Tora przedstawia przymierze zawarte między Bogiem a Narodem Izraela za pośrednictwem Mojżesza. Dodatkowo zawiera opis dziejów od stworzenia świata,  historię tworzenia się Narodu Izraela (dzieje Patriarchów itp.). Współczesna forma ksiąg Tory ukształtowała się najprawdopodobniej około V wieku p.n.e. Stanowi centrum życia żydowskiego, na którym opiera się liturgia, system modlitw, zawiera także szereg (613) nakazów i zakazów regulujących życie każdego pobożnego Żyda. Jako zwój (Sefer Tora) przechowywana jest w centralnym miejscu synagogi w aron ha-kodesz.

Tora sze-baal pe - תורה שבעל פה 

Dosł. Tora w pamięci; tradycja ustna wraz z Torą zapisaną objawiona Mojżeszowi na Synaju. Mojżesz przekazał ją starszyźnie i prorokom. Początkowo tradycję ustną zapamiętywano i wyjaśniano uczniom (działalność tanaitów). Tradycja ustna została odrzucona przez karaimów (którzy za podstawę wiary przyjęli Biblię), a znacznie później przez judaizm reformowany.

Tora sze-bi-chtaw - תורה שבכתב 

Dosł. Tora zapisana; część tradycji zapisana, nadana na Synaju. Inaczej – tekst Tory.

Tosafot - תוספות

Z heb. „dodatki”. Zbiór komentarzy do Talmudu autorstwa rabinów z terenów Francji i Niemiec żyjących w średniowieczu. Mają charakter gloss umieszczanych w prawie wszystkich wydaniach Talmudu, na zewnętrznym marginesie właściwego tekstu, po przeciwnej stronie do komentarzy Rasziego.

Tosefta – תוספתא

Z języka aramejskiego – rozszerzenie; uzupełnienie tradycji ustnej judaizmu – Miszny.  Ma niższy status niż ona status. W skład weszły rozstrzygnięcia i komentarze prawne, które nie zostały umieszczone w zasadniczym tekście, ale posiadały taki autorytet, że zostały uznane za kanoniczne i niezbędne do zapisania. Zostały zredagowane po powstaniu Miszny, w III w. n.e., prawdopodobnie w Palestynie. Wśród autorów wymienia się rabinów Chiję i Hoszajahu. Podobnie jak Miszna dzieli się na sześć porządków, a w ich ramach posiada te same traktaty (brakuje czterech) i rozdziały. Objętością przekracza Misznę czterokrotnie.

Tszuwa - תשובה

Dosł. powrót, we współczesnym hebrajskim - odpowiedź, w judaizmie - skrucha, powrót do Boga. Wg wykładni etycznej „Bramy Pokuty” każdy, kto dopuścił się grzechu może go odpokutować żałując grzechu, obawiając się jego konsekwencji, zachowując pokorę, zachowując się w sposób przeciwny do popełnionego grzechu, rozumiejąc swój grzech, powstrzymując się od popełniania grzechów, wyznając grzech, modląc się o wybaczenie, naprawiając wyrządzoną krzywdę i ucząc innych niepopełniania grzechów. W cyklu rocznym szansę na odpuszczenie grzechów zyskuje się w trakcie Wielkich Świąt – od Rosz ha-Szana do Jom Kipur.